เมื่อตัวเรา ไม่คุ้มครองตัวเราเอง : มัจจุราชซ่อนเร้น

 เมื่อตัวเรา ไม่คุ้มครองตัวเราเอง : มัจจุราชซ่อนเร้น

สวัสดีสงกรานต์วันอาทิตย์ ลุงหมอไม่ได้พาทุกคนไปเที่ยวมานานแล้ว วันนี้เราไปเที่ยวกัน เช่นเคยกรุณาไปชงกาแฟและอบขนมปัง แล้วมานั่งบนโซฟานุ่ม ๆ ด้วยกัน

หมู่เกาะซามัว หมู่เกาะเล็ก ๆ ทางตอนใต้ของมหาสมุทรแปซิฟิก หมู่เกาะทะเลใต้ชวนฝัน น้ำทะเลสีครามใส หากทรายขาวละเอียดราวแป้ง ปะการังสมบูรณ์ ธรรมชาติแบบอันซีน

ข่าวดีคือ เราสามารถไปได้โดยไม่ต้องใช้วีซ่า และราคาไม่แพง เท่าที่ทราบคือต้องต่อเครื่องที่นิวซีแลนด์

เดือนกันยายน ปี 2019 ทางการซามัวได้พบโรคระบาดชนิดหนึ่ง เป็นโรคที่ชื่อว่าติดต่อได้ง่ายที่สุดในโลก ทางอากาศหรือแอร์บอร์น ไม่ใช่แบบละอองฝอยเหมือนโควิดนะครับ มันไปได้ไกล เร็ว และก่อโรคเกือบร้อยเปอร์เซ็นต์ ประมาณว่าหากมีเด็กติดเชื้อหนึ่งคน จะแพร่ไปติดคนอื่นได้ 16 คน

แถมโรคนี้อาจเกิดผลแทรกซ้อนที่สำคัญคือปอดอักเสบและสมองอักเสบ แม้อัตราการเกิดผลแทรกซ้อนจะไม่สูง แต่เนื่องจากแพร่กระจายเร็วและจำนวนผู้ป่วยมากมาย มันจึงเป็นปัญหาสาธารณสุขสำคัญของทุกประเทศและของโลก

ซามัวพบผู้ป่วยโรคหัด ในผู้โดยสารที่เดินทางมาจากนิวซีแลนด์ ในเกาะที่มีประชากรไม่ถึงสองแสน การติดเชื้อหัดต้องถือว่าน่าติดตาม แต่ว่าก็ยังไม่มีมาตรการและการตื่นตัวเท่าไร

ต้นเดือนตุลาคม พบผู้ติดเชื้อเจ็ดราย เป็นเด็กในโรงเรียนเดียวกัน เริ่มมีคำแนะนำงดการจัดงาน

ปลายเดือนตุลาคม พบผู้ติดเชื้อพบผู้ป่วยรวมทั้งเกาะ 716 รายจากประชากรสองแสนคน

กลางเดือนพฤศจิกายน ทางการซามัวประกาศภาวะฉุกเฉิน ปิดโรงเรียน ปิดสนามบิน งดออกจากบ้าน ใครมีผู้ป่วยหรือมีคนที่ไม่ได้รับวัคซีนให้ติดธงแดงไว้หน้าบ้าน หน่วยเคลื่อนที่เร็วจะไปจัดการ

ทุกอย่างเร็วมาก และทางการซามัวก็ร้องขอความช่วยเหลือจากองค์การอนามัยโลกและซีดีซี

ซีดีซี ..อเมริกามาเกี่ยวข้องอะไรด้วย เพราะสหรัฐอเมริกา ปกครองซามัวบางส่วน เรียกว่า อเมริกันซามัว และยังเป็นที่ตั้งฐานทัพเรือสหรัฐ ในแปซิฟิกใต้

แต่ตอนนั้นช่วยอะไรไม่ได้มาก โลกกำลังตกใจกับโรคระบาดชนิดใหม่ต้นกำเนิดจากอู่ฮั่น ประเทศจีน

หลังจากปิดประเทศและต้องปิดต่อเนื่องจากโรคโควิด ทางการระดมฉีดวัคซีนหัด เพื่อสร้างภูมิคุ้มกันหมู่ จึงสามารถควบคุมการระบาดได้ในสองเดือน ถึงกระนั้นก็มีคนติดเชื้อ 5600 รายและเสียชีวิต 81 ราย

คำถามคือ ประเทศเล็ก ๆ แบบนั้นที่ฉีดวัคซีนครบ จะมีการระบาดได้อย่างไร เพราะเราทราบดีว่าวัคซีนหัดสามารถป้องกันโรคได้ 97% หากฉีดครบสองเข็ม ซึ่งเป็นโปรแกรมวัคซีนมาตรฐานของเด็กทั้งโลก และหากไม่ได้รับวัคซีน จะมีโอกาสติดเชื้อและมีอาการสูงถึง 90% หากสัมผัสเชื้อ และซามัวก็ได้รับวัคซีนครบ ไม่เคยระบาดมาก่อนด้วย

แต่มันมีข่าวที่สำคัญที่สะเทือนขวัญชาวซามัวในปี 2018

พยาบาลสองคนถูกตัดสินจำคุก จากความผิดพลาดในการผสมยาและฉีดวัคซีน ส่งผลให้เด็กสองคนเสียชีวิต ความผิดพลาดจากการผสมยา ไม่ได้เกิดจากวัคซีน แต่เมื่อข่าวเหตุการณ์นี้แพร่ออกไป ส่งผลให้อัตราการรับวัคซีนหัด คางทูม หัดเยอรมัน ลดลงถึง 70% เมื่อเทียบกับปีก่อนหน้า และลดลงต่อเนื่อง นั่นคือประชากรที่รับวัคซีนลดลง ภูมิคุ้มกันหมู่ก็ลดลง

ร่วมกับการแพร่ระบาดของโรคโควิด ยิ่งทำให้อัตราการได้รับวัคซีนหัด ลดลงอย่างมีนัยสำคัญ ช่วงเวลากว่าสองปีที่ประชานเกาะซามัวได้รับวัคซีนน้อยลงมาก เมื่อมีการเข้ามาของ index case จึงทำให้เกิดการแพร่ระบาดอย่างรวดเร็วในระยะเวลาอันสั้น

เหตุการณ์ที่ซามัวจบลงไป แต่ตอนนี้จากรายงานของซีดีซี สหรัฐอเมริกา กำลังพบการระบาดของโรคหัด และยังอยู่ในช่วงเฝ้าติดตามภาวะฉุกเฉิน สาเหตุหลักก็เหมือนกับที่เกิดในซามัวเมื่อหลายปีก่อน คือ ในช่วงระบาดของโควิด มีการรับวัคซีนลดลงมาก และยังมีข่าวปลอมจากกลุ่มต้านวัคซีนในอเมริกาอีกด้วย แต่โชคดีที่อเมริกายังจัดการกลุ่มต้านวัคซีนได้ (ในบางรัฐกลุ่มนี้มีการรวมตัวกันเพื่อรับเชื้อวัคซีนจากผู้ติดเชื้อเลย เพื่อเลี่ยงวัคซีน)

คิดว่าอเมริกาน่าจะจัดการได้ดีเพราะมีบทเรียนราคาแพงจากซามัว (หรือเปล่านะ กับท่านประธานาธิบดีท่านปัจจุบัน)

แต่อันตรายจากการติดเชื้อหัด ไม่ได้อยู่ที่ติดเชื้อง่ายและเร็ว ผมแทรกซ้อนปอดอักเสบ สมองอักเสบเท่านั้น มัจจุราชร้ายยังซ่อนอยู่

ใคร ๆ ก็ทราบว่าการติดเชื้อเอชไอวี ทำให้เกิดอันตรายจากโรคอื่น ๆ มากขึ้นเพราะเชื้อเอชไอวีเข้าทำลายเซลล์ที่ชื่อว่า T helper cell เซลล์สำคัญของระบบภูมิคุ้มกัน แต่เคยมีปรากฏการณ์นี้มาแล้ว ก่อนการค้นพบเชื้อเอชไอวี

ในยุคปี 1967 ปีที่เกิดสงครามทั่วโลก จากการที่ขั้วอำนาจโลกเปลี่ยนไปหลังสงครามโลกครั้งที่สอง เกิดสงครามเวียดนามเกิดขึ้น และอเมริกากับโซเวียตก็เข้าสู่สงครามตัวแทนนี้ และเป็นครั้งที่อเมริกาแพ้สงคราม มีสงครามหกวัน เกิดในอิสราเอล และอิสราเอลก็ชนะสงครามจากการโดนรุมสกรัมของชาติอาหรับ ผมอ่านมาว่า อิสราเอลให้คนขับรถสาธารณะช่วยพลขับรถทหาร เพราะรู้จักเมืองและเคลื่อนที่เร็วว่ารถทหาร

ปีนั้นมีการนำวัคซีนโรคหัดมาฉีดกันอย่างแพร่หลาย มีการศึกษาตีพิมพ์ในอเมริกาว่า หลังจากฉีดวัคซีนหัดแล้ว เด็กอเมริกาเสียชีวิตจากโรคหัดและโรคอื่นลดลงมาก ในตอนนั้นวัคซีนหัดกลายเป็นอาวุธสำคัญที่เราเชื่อว่า ป้องกันได้ทุกโรค แต่ทำไมมันไปปกป้องโรคอื่นได้ล่ะ

นักวิจัยชาวญี่ปุ่นได้ทำการศึกษาการติดเชื้อหัดอย่างละเอียด ทั้งข้อมูลการระบาดในคน ข้อมูลการเกิดโรคหลังวัคซีน รวมทั้งการศึกษาสำคัญที่ทำในสัตว์ทดลองคือลิงกังญี่ปุ่น โดยทำให้ลิงที่ไม่เคยติดเชื้อหัดมาก่อน มาทำให้ติดเชื้อหัด แล้วศึกษาดูระบบภูมิคุ้มกัน สิ่งที่ค้นพบ ไม่ใช่วัคซีนโรคหัดที่มีพลังมหาศาล

แต่สิ่งที่พบคือ ไวรัสหัดทำให้ระบบภูมิคุ้มกันแย่ลง แย่ลงจนติดเชื้ออื่น ๆ ที่เคยมีภูมิคุ้มกันมาแล้วด้วย ค้นพบว่าเมื่อไวรัสเข้าสู่ร่างกายและแพร่ทั่วกระแสเลือด ส่วนหนึ่งจะเข้าไปที่ระบบภูมิคุ้มกัน ทั้งต่อมน้ำเหลือง ต่อมไทมัส ทำให้เกิดการเปลี่ยนแปลงสำคัญที่ทำให้เซลล์ภูมิคุ้มกันบางชนิด “บกพร่องไป” ในขณะที่เซลล์เม็ดเลือดขาวที่ต่อสู่โรคหัดเพิ่มสูง เซลล์ที่ทำหน้าที่สร้างภูมิคุ้มกันเซลล์อื่นจะลดลง เรียกว่า immune amnesia ระบบภูมิคุ้มกันที่ลืมหน้าที่ตัวเอง และปรากฏการณ์อันเกิดจากโรคหัดนี้เรียกว่า measles paradox

และบทพิสูจน์เกิดขึ้นเมื่อมีการระบาดของโรคหัดในเนเธอร์แลนด์ในปี 2013

ในปีนั้นมีผู้ติดเชื้อ 2700 รายสูญเสียความเสียหายเชิงเศรษฐกิจไป 4.7 ล้านดอลล่าร์สหรัฐ และเกือบ 90 % เกิดในกลุ่มนักบวชออร์โธดอกซ์โปรเตสแตนท์ ที่จะไม่ฉีดวัคซีน แต่ในกลุ่มที่ได้วัคซีนครบแทบจะไม่เกิดความเสียหาย

ในประเทศเนเธอร์แลนด์นั้นศาสนาคริสต์นิกายโรมันคาทอลิกและโปรเตสแตนท์มีประชากรพอกัน แต่ว่าทั้งสองรวมกันยังมีน้อยกว่ากลุ่มที่ไม่ถือศาสนา ในอดีตกลุ่มออร์โธดอกซ์โปรเตสแตนท์มีอัตราการรับวัคซีนที่ต่ำมาก แต่ปัจจุบันพบว่าสูงขึ้นมากกว่าแต่ก่อน แต่ยังน้อยกว่าค่าเฉลี่ยทั่วไปของประชากรทั้งหมดในเนเธอร์แลนด์

ทางการเนเธอร์แลนด์ได้ทำการศึกษาวิจัยระบบภูมิคุ้มกันของคนที่ไม่ได้รับวัคซีนในกลุ่มนี้ พบว่าหลัวจากติดเชื้อจะมีเซลล์ภูมิคุ้มกันต่อโรคหัดเพิ่มสูงมาก แต่เซลล์ที่ลดลงคือ memory B cell เซลล์สำคัญที่จดจำการสร้างแอนติบอดีเฉพาะโรค และเป็นเซลล์สำคัญที่คอยเรียนรู้การสร้างภูมิเมื่อมีการฉีดวัคซีน

อธิบายการเกิด measles paradox และ immune amnesia ซึ่งจะเกิดจากการติดเชื้อไวรัสตามธรรมชาติ แต่ปรากฏการณ์นี้จะไม่เกิดหากได้รับวัคซีน ทำให้หากโรคหัดระบาดมาก ๆ จะเกิดโรคที่เคยมีภูมิคุ้มกันได้

**ปัจจุบันพบข้อมูลจากคนและลิงกังญี่ปุ่นแล้วว่าเซลล์ระบบภูมิคุ้มกันที่ถูกไวรัสหัดทำลายคือ CD45RA− memory T-lymphocytes and follicular B-lymphocytes**

วัคซีนโรคหัดจึงมีความสำคัญมากในการควบคุมโรค รวมทั้งลดอัตราการเสียชีวิตจากโรคอื่นทั้งแบบ mortality และ case fatality และหากระดับภูมิคุ้มกันตกลงจนทำให้ภูมิคุ้มกันหมู่ลดลง อาจจะเกิดการระบาดในวงกว้างได้เสมอ ปัจจุบันวัคซีนหัด คางทูม หัดเยอรมัน ได้รับการบรรจุให้เด็กทั่วโลกได้รับ และในประเทศไทยบรรจุไวรัสหัดในโปรแกรมวัคซีนตั้งแต่ปี 2527 และเปลี่ยนเป็น หัด คางทูม หัดเยอรมัน เมื่อปี 2540

เล่ายาวเลย หวังว่าทุกท่านคงได้รู้จักโรคหัดและความสำคัญของวัคซีน เมื่อได้ทราบความเป็นมาของการป้องกันโรคแบบนี้ครับ